<center>ANAHTARLAMALI RELÜKTANS MOTORLARI</center>

<center>Switched Reluctance Motors</center></font>

<center></center>

Anahtarlamalı relüktans makinası (Switched Reluctance Machine, SRM) ilk kez İskoçyada 1838 yılında Dawidson tarafından bir lokomotifi hareket ettirmek için kullanılmıştır. 1920' lerde ise C.L.Walker tarafından bu günkü ARM' lerin özelliklerini taşıyan bir adım motoru icad edilmiştir. 1971 ve 1972 de Bedford ve Hoft rotor konumuna eş zamanlı olarak stator sargı akımlarını anahtarlayarak bu günkü modern ARM'lerin şekillenmesini sağlamışlardır. Ayrıca rotor ve stator kutup geometrileri ve güç elektroniği çevirici yapıları üzerine de araştırmalarda bulunmuşlardır. Avrupa'da anahtarlamalı relüktans motorlarının ticari bir önem kazanması Byrne ve Lawrenson tarafından sağlanmıştır. Ayrıca SRDL (Switched Reluctance Drives Ltd.) tarafından yapılan çeşitli çalışmalar 80'lerin başında bu makineye olan ilgiyi arttırmıştır. SRDL'nin ilk lisanslı üreticilerinden olan Tasc Drives (bu gün Oulton Drives adını almıştır), endüstriyel uygulamalar için gücü 4kW ile 80kW arasında ARM tahrik sistemleri gerçekleştirmiştir. Günümüzde imalatının basit ve ucuz olması ve çevirici güç elektroniği devresinde diğer kollektörsüz makinalara oranla daha az anahtarlama elemanına ihtiyaç duyulması gibi üstünlükleri sayesinde değişken hızlı tahrik sistemi uygulamalarında pay sahibi olmaya başlamıştır.

<center></center>

1 ARM de Enerjİ Dönüşümünün Prensİplerİ</font>

Şekil 1 de 6/4 kutuplu bir ARM kesiti gösterilmiştir. Motor üç fazlıdır ve her fazda karşılıklı stator kutuplarına sarılmış, akıları birbirini destekleyecek yönde bağlanmış iki bobin bulunmaktadır (bir faza ait sargılar gösterilmiştir). Bu bağlantı seri veya paralel olarak yapılabilir. ARM'de bazı rotor konumlarının özel tanımları vardır. Aşağıda bu temel konumlar ve gerekli açıklamalar bulunmaktadır
<center></center>
<center>Şekil1 6/4 Kutuplu ARM'nin kesiti</center>
1.1 Yüzyüze (Aligned) Konum</font>
Rotor kutuplarından birisi stator kutuplarından bir tanesiyle tam olarak karşı karşıya geldiğinde bu durum ilgili faz için yüzyüze (aligned) konum olarak tanımlanır.(Şekil 2). Rotor bu konumdayken yüzyüze bulunduğu stator kutup sargılarından akım akıtılması halinde bir moment üretilmez.

<center></center>
<center>Şekil 2 Rotorun yüzyüze konumu</center>
Rotor'un yüzyüze konumda bulunduğu stator kutbunun sargılarından akım akıtılıken rotor döndürülerek yüzyüze konumdan uzaklaştırılırsa (şekil 3), tekrar bu konuma döndürücü yönde bir moment meydana gelecektir. Yüzyüze konumda magnetik relüktansın en küçük değerinde olması nedeniyle relüktans ile ters orantılı olan faz endüktansı en büyük değerini alır. Düşük akı seviyelerinde relüktansın nerede ise tamamı hava aralığında ortaya çıkar. Ancak karşılıklı iki kutbu birbirine bağlayan stator boyunduruğunun oluşturduğu uzun magnetik yolda da önemli ölçüde magnetomotor kuvvet tüketilir bu da yüzyüze konumdaki endüktansı azaltıcı bir etki yapar.

<center></center>
<center>Şekil 3 Rotorun yüzyüze konumdan uzaklaştırılması</center>

1.2 Ortalanmış (Unaligned) Konum</font>

Bir stator kutbu ile ardarda dizilmiş iki rotor kutbunun radyal eksenlerinin açıortaylarının çakıştığı Şekil 4 de gösterilen konuma ortalanmış (unaligned) konum adı verilir. Rotorun bu konumunda da moment üretilmez. Eğer rotor ortalanmış konumdan bir miktar uzaklaştırılısa rotoru yüzyüze konuma getirmek üzere bir moment meydana gelecektir. Ortalanmış konum, rotorun kararsız bir durumudur. Bu konumda faz endüktansı en küçük değerini almaktadır. Bunun sebebi rotor ve stator arasındaki büyük hava aralığından dolayı relüktansın en büyük değerinde olmasıdır. Hava aralığının relüktansı, çelik malzemeninkine göre çok büyüktür.


<center></center>
<center>Şekil 4 Rotorun ortalanmış konumu</center>

Ortalanmış konumdaki mıknatıslanma eğrisinde yüzyüze konumdakinin aksine belirgin bir doyma etkisi görülmez. Bunun sebebi ortalanmış konumda büyük miktarda kaçak akıların meydana çıkmasıdır. Şekil 5 de gösterilen ortalanmış ve yüzyüze konumlara ait mıknatıslanma eğrileri yüksek akı seviyelerinde birbirlerine yakınsarlar ancak asla kesişmezler

<center></center>
<center>Şekil 5 Mıknatıslanma eğrileri</center>

1.3 Rotorun Ara Konumları</font>

Rotor'un ortalanmış ve yüzyüze konumlar arasındaki konumları için ortaya çıkan mıknatıslanma eğrileri yüzyüze ve ortalanmış konumların mıknatıslanma eğrilerinin arasında yer alır. Mıknatıslanma eğrileri ARM'nin momentinin hesaplanmasında, sargı ve saç paketlerinin boyutlandırılmasında kullanılan önemli bir parametredir. Faz endüktansının değeri rotor konumu ve faz akımına bağlı olarak büyük miktarda değişim göstermektedir. Anahtarlamalı relüktans motorunun teorisinde yer alan en anlamlı iki endüktans değeri, doymasız durumda yüzyüze konumdaki faz endüktansı değeri (La0) ve yine doymasız halde ortalanmış konumdaki faz endüktans (Lu0) değeridir. Eğer (y , gerçek akı değeri olmak üzere) faz endüktansı y /i şeklinde tanımlanırsa, rotor konumuna bağlı olarak değişim gösteren bir endüktans eğrisi elde edilir. Şekil 6 da akım parametre seçilerek elde edilen eğri takımı gösterilmiştir

<center></center>
<center>Şekil 6 Faz endüktansının rotor konumuna göre değişimi</center>

1.4 Ani Moment</font>

Stator fazlarından birinden akım akmaya başladığında, o faz ile bir rotor kutbunun yüzyüze konumda olmaması koşuluyla rotor üzerinde bir moment meydana gelir. Bu moment, rotoru relüktansın azaldığı diğer bir değişle faz endüktansının arttığı yöne doğru döndürmeye çalışır. Hareket, endüktansın en büyük değerini aldığı konuma kadar devam eder. Bu olay stator akımının yönünden bağımsız olarak ortaya çıkar. Moment, rotoru daima en yakın yüzyüze konuma doğru hareket ettirecek yöndedir. Pozitif moment (motor çalışma) ancak ortalanmış konum ile bir sonraki yüzyüze konum arasındaki rotor pozisyonlarında üretilebilir. Diğer bir deyişle makina faz endüktansının büyüdüğü yönde pozitif moment üretebilmektedir. Eğer rotor faz endüktansının büyüdüğü yönün aksine dönüyorsa moment işaret değiştirir. Bu durum ise frenleme veya generatör çalışmaya karşılık düşer. Doymanın ihmal edilmesi halinde oluşturulan momentin ani değeri,



i: faz akımı

L: faz endüktansı

@: dönüş açısı olmak üzere (1) ifadesinde verilmiştir.

(1)

Buradan görüldüğü gibi makinanın ürettiği moment, faz akımının karesi ile orantılıdır.