Yıldırımdan Korunma Tesisatı Nasıl Planlanmalı ?</font>

Yurdumuzda Binaların Yıldırımdan Korunma Tesisatının planlanmasında yaklaşık otuz yıldan beri radyoaktif, elektronik veya başka esaslarla çalışan muhtelif yıldırım darbesinin düşeceği noktayı önceden belirlediği iddia edilen paratoner tesisleri kullanılmaktadır.
İngilizce Early Streamer Emission (ESE) Terminal olarak adlandırıan, türkçesi de Akım Yolunu Önceden Yayan anlamına gelen özel yakalama uçlarının kullanılması suretiyle yapılan bu tür yıldırımdan korunma tesisatının, kullanılan elemanın özellik ve karakteristiklerine bağlı olarak belli çaplarda koruma alanı meydana getirdiği ve tesis edildikleri yapıları bu çaplar altında kaldıkları takdirde korudukları gerek imalatçıları ve gerekse yurdumuzdaki temsilcileri tarafından ifade edilmektedir.

Hatta ESE tipi yakalama uçlarından bir çeşidi olan radyoaktif paratonerler, yapıların yıldırıma karşı korunması ile ilgili Türk Standardı TS 622 içinde yer almış ve yurdumuzda bunların kullanılması hem yasal bir hal almış hem de bir hayli yaygın hale gelmiştir.

Radyoaktif paratonerlerin kullanılması, geçtiğimiz yıl, çevreye verdiği olumsuz etkiler gerekçe gösterilerek kaldırılmıştır.

Yönetmeliklerin durumu</font>

ESE tipi yakalama ucu imalatçıları, özellikle Avustralya, Fransa ve Amerika'da bulunan ESE imalatçıları, gerek Avrupa ve gerekse Amerika Birleşik Devletlerinde bu tip yakalama uçlanrının Yapıların Yıldırımdan Korunması ile ilgili standardlarda yer alması için büyük gayret sarf etmişler ve halen etmektedirler.
NFPA, imalatçıları baştan refüze etmemiş ve ESE yakalama uçları ile ilgili bir standard hazırlamak üzere 1991 yılında bir Teknik Komite teşkil etmiştir. Bu komite NFPA 781 sayı ile bir imalatçı standardını 1994 yılında hazırlayarak, onaylanıp yürürlüğe konulması için NFPA'ya ( Amerikan Yangından Korunma Birliği ) takdim etmişlerdir. NFPA danışma kurulu bu standard teklifinin değerlendirilmesini Amerikan Standardlar ve Teknoloji Enstitüsüne havale etmiş ve enstitünün değerlendirme sonuçlarını müzakere etmek ve imalatçılar tarafından teklif edilmiş olan standardı resmen kabul edip etmemek üzere 1995 yılında bir toplantı düzenlemiştir. Bu toplantının sonunda NFPA 781 sayılı standardın kabul edilmemesi ve standardın hazırlanması için kurulmuş olan Teknik Komitenin dağıtılmasına NFPA danışma kurulunca karar verilmiştir.

Avrupa'da Fransa'nın başı çektiği ve İspanya ve Yugoslavya'nın da dahil olduğu üç ülkenin dışında hiçbir ülkede ESE tipi yakalama uçları standardlarda yer almamaktadır.
Buna ilave olarak yapıların yıldırımdan korunması ile ilgili IEC 1024-1 ve CENELEC tarafından tavsiye edilen Avrupa Normu ENV 61024-1 metinlerinde de ESE tipi terminallere yer verilmemiş bulunmaktadır.

Bilimsel çalışmalar</font>

Bu konuda ilk deneysel çalışma sonuçları Prof. Dr. Ing. Herbert Baatz tarafından 1972 yılında ETZ-A Band 93'te yayınlanmıştır. Bu makalede radyoaktif yakalama uçlarının yıldırımdan korunmayı olumlu yönde etkilemediklerinin deneysel ve bilimsel olarak ispatı yapılmıştır.
Yapıların "Harici Yıldırımdan Korunması" 'nı tarif eden DIN 57185 Kısım 1/VDE 0185 Kısım 1 madde 5.1.1.1.'de yakalama düzenlerindeki radyoaktif izotopların yıldınmdan korunma için hiçbir pratik faydası olmadığı da ifade edilmektedir.

Nisan 1989 tarihinde IEEE Transactions on Power Delivery, Vol 4, No. 2'de yayınlanan "An Experimental Study Of Ionizing Air Terminal Performance" adlı makalede etrafını iyonize eden yakalama uçlarının adi yakalama uçlarına nazaran daha etkili oldukları belirtilmiş ancak bu yazı hakkında fikir beyan eden Dr. G. Carrara, J. S. Grant, Dr. A. C. Liew, Prof. Menemenlis ve Dr. Mousa yapılan değerlendirmelerin taraflı olduklarını yazılı olarak ifade etmişlerdir.

01.10.1997 yılında IEE Proceedings - Sci. Meas. Technol., 144'te yayınlanan ESE terminalleri hakkında A. C. Liew, M. Darvenzia ve Mackerras D. tarafından yazılmış bulunan makalede de ESE tipi yakalama uçlarının basit yakalama ucuna nazaran hiçbir üstünlüğü olmadığı belirtilmektedir.

University of Manchester Institute of Science and Technology ve Strathclyde University ( her ikisi de İngiltere'de ) tarafından yapılan araştırmalarda da ESE tipi yakalama uçlarının standard basit yakalama uçlarına nazaran hiçbir üstünlüğü görülmemiştir.

Amerikan Yıldırımdan Korunma Güvenlik Enstitüsü ( National Lightning Safety Institute ) tarafından yayınlanmış olan mesaja göre, Yıldırımdan Korunma Hakkındaki Uluslararası Konferansın ( ICLP=International Conference on Lightning Protection ) bilimsel komitesinin ABD, Japonya, İngiltere ve Avrupa'nın çeşitli ülkelerinden 17 üyesi, taslak standard NFPA 781'in yeniden değerlendirilmesi kapsamında, 26 Şubat 1999 tarihinde NFPA'ya gönderdikleri yazıda özetle aşağıdaki hususları belirtmişlerdir.

Yıldırımdan korunma, güvenlikte birinci derecede önceliklidir. Koruma sistemleri ve araçları insanların güvenliğini temin etmek, yangın riskini, ekipman ve sistemlerin hasarını, üretim kesintilerini ve aksamalarını azaltmak amacı ile temin ve tesis edilirler. Bu gerekleri yerine getirmek, ekonomik kayıplar da dahil kanuni takiplerden kurtulabilmek için yıldırımdan korunma sistemlerinin bilimsel olarak ispatlanmış ve münakaşa edilemeyecek teknik delillere dayanması şarttır.

ESE tipi yakalama uçlarının taslak standardda tarif edilen şekilleri ile bu güvenliği temin etmeleri mümkün değildir.

Değerlendirme ve tavsiye</font>

Yukarıda ana hatları ile belirtildiği gibi, IEC, CENELEC, NFPA, VDE, BS ve teknolojinin öncüsü olan diğer ülke standardları tarafından kabul edilmemiş bulunan ve basit yakalama uçlarına nazaran hiçbir üstünlük sağlamadığı bilimsel olarak da belirlenmiş olan ESE tipi yakalama uçlarının, yapıların yıldırımdan korunma tesisatı planlanırken kullanılması hususunda yukarıda açıklanan bilgilerin gözönünde bulundurulması daha doğru olacaktır.

Bunun yerine temel topraklaması yapılarak, bunun yapıda oluşturulacak olan Faraday kafesi ile birleştirilmesi, yıldırımdan korunma tesisatının, hem dünyadaki bütün yönetmeliklere uygun, hem işlerliği bilimsel olarak kanıtlanmış, hem de maliyeti yüksek olmayan şekilde yapılmış olmasını sağlayacaktır.

Güvenlikte birinci derecede öncelikli olan yıldırımdan korunma tesisatının bilimselliği kanıtlanmamış olan ESE tipi yakalama uçlarına emanet edilmesinin ne derece doğru bir eylem olduğu, yıldırımdan korunma tesisatını planlayan mühendisler tarafından çok iyi değerlendirilmelidir.


kaynak:Ziver Üner ( Elektrik Yüksek Mühendisi )